Duy trì và phát triển không gian kiến trúc truyền thống dân tộc Thái Đen

Đặt vấn đề

Son – Bá – Mười hay Cao Sơn, là tên gọi của 3 bản Son, Bá và Mười nằm ở nơi cao nhất của xã Lũng Cao, huyện Bá Thước, tỉnh Thanh Hóa. Ba bản nằm trên đỉnh của các dãy núi: Pha Chiến, Pha Hé, Pòng Mứu, Pòng Pa Có,… chạy song song với dãy núi Pù Luông và tọa lạc ở độ cao gần 1.200m so với mực nước biển. Đây là nơi sinh sống chủ yếu của đồng bào dân tộc Thái Đen và nơi đây được coi như là Sapa của Thanh Hóa. Cảnh quan thiên nhiên còn hoang sơ chưa được khai thác nhiều với những cánh đồng đá tự nhiên như những hòn non bộ trang trí cảnh quan bản làng ngoài ra còn có rừng trúc rộng lớn, suối chảy quanh làng.., cùng với điều kiện khí hậu mát mẻ quanh năm đã giúp khu vực bản Son – Bá – Mười bắt đầu thu hút khách du lịch nước ngoài và khách du lịch trong nước lên nghỉ ngơi, lưu trú, ăn uống cũng như khám phá cảnh quan nơi đây. Trong 3 bản Son – Bá – Mười thì bản Bá với homestay Cao Sơn – Làng Bá là bắt đầu từ sớm nhất từ năm 2016, còn tại bản Son bắt đầu làm du lịch cũng từ 2020 với 5 homestays, bản Mười hiện nay chưa có homestays chính thức nào hoạt động. Số lượng những gia đình tham gia làm du lịch tại 3 bản còn hạn chế. Ban đầu, các homestays đơn giản là sử dụng những ngôi nhà sàn truyền thống với những không gian và tiện nghi đơn sơ. Tuy nhiên, để phục vụ du khách, người dân đã biến đổi một số không gian chức năng, vật liệu, tổ chức ngôi nhà… Việc biến đổi tùy tiện này dẫn đến những không gian truyền thống đã bị thay đổi tiêu cực, phá vỡ không gian kiến trúc truyền thống của từng hộ gia đình nói riêng cũng như bản làng nói chung. Như vậy, để có thể vừa phát triển kinh tế, cải thiện điều kiện sống mà vẫn duy trì được ngôi nhà truyền thống, phát huy được giá trị về không gian kiến trúc thông qua du lịch cộng đồng để góp phần gìn giữ được văn hóa truyền thống của người dân tộc Thái đen, bài báo đưa ra những yêu cầu chung, đề xuất những giải pháp chỉnh trang qui hoạch bản, làng, tổ chức không gian kiến trúc nhà ở, hình thức kiến trúc và vật liệu xây dựng không chỉ tại 3 bản Son – Bá – Mười, Bá Thước, Thanh Hóa nói riêng mà còn là bài học cho những bản làng người Thái tại khu vực khác có điều kiện tương tự.

Đánh giá thực trạng không gian kiến trúc truyền thống dân tộc Thái đen thông qua du lịch cộng đồng tại 3 bản Son – Bá – Mười, xã Lũng Cao, Thanh Hóa.Không gian mặt bằng nhà ở

Mặt bằng sàn chính của ngôi nhà hiện nay đã được sử dụng làm không gian phục vụ khách du lịch với chức năng chính là ngủ, đồng thời cũng trở thành nơi phục vụ ăn uống hay không gian sinh hoạt tập thể. Trên không gian sàn chính, bàn thờ tổ tiên hay ảnh Bác Hồ vẫn được treo lên cao gắn với mái được thiết kế nhỏ gọn. Một góc của sàn có thể được quây lại thành một không gian kín để làm kho, cất chăn, màn, gối, ga phục vụ du khách. Cũng có nhà thì chỉ cần những chiếc giá gỗ đơn sơ để chăn màn. Đa phần những ngôi nhà đều còn giữ hai thang khi lên sàn nhà chính. Tuy nhiên, vị trí thang phụ kết nối với sàn phụ hay còn gọi là sàn ướt hiện nay không còn. Thay vào đó, các thang phụ được kết nối trực tiếp với không gian bếp bên dưới. Vật liệu và hình thức thang cũng đã có sự thay đổi. Do nhà nào cũng nâng cao lên để sử dụng gầm sàn vì vậy số bậc cầu thang không phải là 7 hay 9 nữa mà là 11 hay 13 nhưng vẫn đảm bảo là số lẻ. Gầm sàn trở thành không gian đa năng có thể là không gian ăn uống, tiếp khách, trình diễn nghệ thuật, trải nghiệm nghề truyền thống, giao lưu, để nông sản… cũng có thể trở thành một phần không gian sinh sống của chủ nhà được quây lại một góc. Khu bếp chính được coi là linh hồn của ngôi nhà đa phần đã dịch chuyển xuống dưới tầng trệt, họ xây dựng một không gian bếp khác, lúc này bếp có thể sử dụng là bếp củi hoặc bếp ga. Có gia đình thì chuyển không gian bếp sang chái nhà nhưng vẫn trên nhà sàn và gần sàn phơi phóng.